In 1930 besprak Theun de Vries voor de ‘Letterkundige kroniek’ van het dagblad De Gooi- en Eemlander [8 oktober 1930] P.C. Boutens’ Oudperzische kwatrijnen [Bussum 1930]. Het is een heel bewonderende recensie. Over Boutens als vertaler zegt hij:

“Het mag als bekend worden verondersteld dat Boutens een van onze meest begaafde en nauwgezette vertalers is. Hij heeft de eruditie van een geleerde, zijn talenkennis is even groot als die van de mannen van het vak, en laat hem bij geen gelegenheid in den steek; hij heeft hierbij te voegen den smaak en het verfijnd instinct voor woordgebruik, al te zamen eigenschappen, die hem in staat stellen, ons de origineelen in een bijna vlekkelooze bewerking te transponeeren, zoo niet te herscheppen. Beroemd is zijn vertaling van de Rubayat, niet minder die der Grieksche dramaturgen. Maar òòk verdienen het te zijn de Oud-Perzische kwatrijnen; die hij dit jaar heeft gepubliceerd, en waaraan hij, te berekenen naar fragmenten er van, in tijdschriften e.d. geplaatst, reeds jaren moet hebben gewerkt.”

Over de vertalingen zelf merkt hij op:

“Zij zijn, op den voet gevolgd, uit de Perzische oer-teksten vertaald — bewijs van Boutens’ kunnen! — en geen strofe er van is, in tegenstelling met b.v. de Omar Kayyám- vertaling van den Engelschman Fitzgerald, verdraaid of willekeurig uitgesponnen. Hier dekken origineel en vertaling elkander volkomen.”

Van de kwatrijnen geeft hij de volgende karakteristiek:

“De Oud-Perzische kwatrijnen, welke nu voor ons liggen, zijn belangrijk en merkwaardig om twee redenen. Zij belijden in de allereerste plaats een mystiek, welke vol is van de zuiverste ethische elementen. Nu is het woord “ethisch” voor vele uitleggingen vatbaar; hier echter diene men het uitsluitend te beschouwen in zijn zuiver wijsgeerige beteekenis, derhalve als: zedekundig en ontledend, en dus volstrekt niet als: moreel. Moraal immers schrijft voor, predikt en legt desnoods eischen op. En niets is dezen mystieken strofen verder dan de bindende band van menschelijk oordeel, van het stellen van verplichtende levensregelen voor den evennaaste. Zij beschrijven enkel een houding en laken en prijzen niet.”

Hij gaat ook in op zijn eigen waardering van de Perzische mystiek:

“De grondtoon van al deze kwatrijnen wortelt gelijk gezegd in de mystiek, en wel in de bizonder-oostersche van Oud-Perzië, waar een cultuur van grootsch aspect moet zijn geweest. Deze mystiek is in vele opzichten gelijk aan de westersche, zooals wij die kennen van Ruusbroec, Hadewych of Eckart, maar zij bedient zich van andere symbolen. Doel en wezen is: het verterend verlangen naar de levende aanraking en éénwording met God. Alles moet hiervoor op zij worden gezet, alles opgeofferd voor dezen hoogsten lust; alle banden gebroken, alle wereldsche beslommeringen, als niet geacht, zonder bezwaar doorleden. De mysticus, dus ook de Perzische, weet, dat er maar één ding van waarde is, en dat is het kennen van God.
en dat is het kennen van God.”

Theun de Vries leerde P.C. Boutens persoonlijk kennen tijdens het jaar dat hij van de bibliotheek in Sneek verlof had gekregen om de directeursopleiding in Den Haag te volgen (zomer 1930-zomer 1931) [zie zijn herinneringen in Meesters en vrienden. Literaire leerjaren, Amsterdam: F.N. van Kampen, 1962 (een serie opstellen die eerst in De Gids is verschenen), het hoofdstuk ‘Het mooiste dorp ter wereld’ (blz. 84-117)]. Door bemiddeling van Dirk Coster had hij een aanvullende studiebeurs ontvangen uit het Willem Kloosfonds, waarvan Boutens de beheerder was. De Vries ging een paar keer bij Boutens op bezoek om hem te bedanken en verslag uit te brengen over de voortgang van zijn studie. Hij werd bij die gelegenheden onthaald op boutades over van allerlei zaken en over personen tegen wie Boutens iets had. Tijdens een wandeling door Den Haag naar de Witte op een ‘maartse avond’ kwam Boutens te spreken over zijn bewondering voor de Perzische mystici:

“Het begon met de vraag: “Weet u eigenlijk iets af van oosterse dichtkunst?” Ik antwoordde, dat ik Fitzgerald en Leopold kende, en natuurlijk in de bibliotheken vertalingen van Chinese en Arabische dichters gelezen had. “Aha!” riep hij, “u hebt er dus wel eens iets van geproefd … Des te beter. En mijn Oud-Perzische kwatrijnen, kent u die ook?” Ik wist, dat het boek verschenen was, maar ik kende ze alleen ten dele door vroegere publikaties in De Gids(1), en zei hem dat ook. Het antwoord scheen niet in te slechte aarde te vallen; hij gromde nauwelijks. “Dan zult u toch zeker hebben bemerkt, dat die Perzen vooral de oergronden van de poëtische aandoening hebben geraakt. Hebt u ooit van uw leven zo iets gehoord?” En plotseling reciteerde hij zichzelf:

Der Liefde diepten heeft geen lood gepeild …
Toch hebt gij heel haar wereldzee bezeild!
Als nog de wijze aan de’oever naar de brug zoekt,
Heeft al de dwaas barvoets den stroom doorijld. (1)

Toen hij eenmaal begonnen was, scheen niets hem meer te kunnen stuiten in zijn declamatorische ijver. Hij gooide er het ene kwatrijn na het andere uit. Met al hoger en zelfs huilerige stem, waarbij wijde gebaren van de hand en de wandelstok voor nadruk zorgden, en ik vooral werd getroffen door Boutens’ souvereine minachting voor al wat op straat liep. Hij scheen alle 107 kwatrijnen uit het hoofd te kennen, en er heilig van verzekerd te zijn, dat zij in zijn bewerking een summum van mededelingskracht bezaten, wat waarschijnlijk ook klopte, want als men mij eerlijk vraagt, heeft hij aan de oorspronkelijke thema’s minstens de helft van eigen geassimileerde bespiegeling en vooral van zijn talent toegevoegd. …. Het moet een zonderlinge aanblik geweest zijn, de grijze gesnorde heer, die daar mystieke west-oosterse lyriek over de straat uitzong, en de wat magere, bleke jongeling naast hem, die zich daarmee kostelijk vermaakte, half ook zich in boerse soberheid wel wat geneerde voor het schouwspel dat wij boden – vooral, toen wij over het deftig Noordeinde liepen, dat vrij smal is en waar Boutens’ onvermoeibare reciteerstem tussen de gevels rumoerde, zodat alles wat op straat liep verbluft naar ons gaapte.”

Een paar kanttekeningen:
(1) Theun de Vries verbleef in Den Haag vanaf augustus 1930. De wandeling naar de Witte wordt gedateerd in ‘maart’, dat moet dus het voorjaar van 1931 zijn geweest. In 1960 (het jaar van de eerste publicatie van zijn literaire herinneringen in De Gids) was hij blijkbaar ‘vergeten’ dat hij al in oktober 1930 een lange, zeer lovende bespreking van de Oudperzische Kwatrijnen had gepubliceerd in het dagblad De Gooi- en Eemlander. De Vries schreef al enige jaren regelmatig een ‘Letterkundige kroniek’ in dit blad.
(2) Het is niet waarschijnlijk dat Theun de Vries na dertig jaar nog precies wist welke gedichten Boutens tijdens hun wandeling had voorgedragen.
(3) In zijn recensie prees De Vries juist de getrouwheid aan de originelen die Boutens had bereikt. Hoe hij dat kon beoordelen wordt niet duidelijk gemaakt. Uit niets blijkt ook dat hij iets wist over de bronnen van Boutens’ vertalingen, waarover de dichter zelf niets had meegedeeld.
(4) Gesprekken waarin Boutens uitweidt over zijn diepe bewondering voor de Perzische kwatrijnendichters zijn ook weergegeven in een interview in de NRC van 19 februari 1930 en in een interview dat op 3 augustus 1940 in de Telegraaf verscheen ter gelegenheid van Boutens’ zeventigste verjaardag; in het laatste artikel citeert de dichter eveneens verschillende teksten uit de bundel Oudperzische Kwatrijnen.

4. Sjeherezade

De Vries’ bundel Verzen (1932) bevat een afdeling onder de titel ‘Sheherezade’, met drie gedichten en vier prozagedichten. Het zijn romantische sfeerschetsen waarin met een paar vage motieven en de plaatsnamen Sjiraz, Kaukasus, Cordoba) een orientaalse atmosfeer wordt opgeroepen.

Een paar voorbeelden:

“Een hyrkanische herder fluit: de nacht geeft antwoord met zilveren monden. Boven de tuinen van Sjiraz trekken wolken van rozengeur langzaam op. Woudduiven kirren en hun echo’s dwalen fladderend om tusschen de cypressen.” (Dit is een complete tekst.) [p.13]

“Gouden steppen zinken in den einder. Uit een hard zenith valt een kleine zwarte wolk: sirocco. Het verzengende zand wervelt op ten hemel. Kaukasische verlatenheden, stormachtig. Het brons der woestijnen stuift en brandt. …” [p.14]

“Het donker bonzen der muziek, het zingen der fonteinen is onzichtbaar, nu de nacht wast. In de diepe koperen lampen staat een rechte vlam. Banden en munten rinkelen om bruine enkels. De naakte meisjes dansen voor den grootvizier, keeren en knielen in geuren van zweet en amber. … Als de maan vol is achter de tamarinden, ontbrandt de naam ALLAH in schrikwekkende robijnengloed tusschen de vogels der arabesken die opvliegen tegen het wandazuur. ” [p.15]

Volgens A. H. den Boef (2003) wijst deze cyclus uit Verzen vooruit naar de ‘Perzische gedichten’ die de Vries in 1953 als mystificatie zou publiceren.

5. Het Syrische kwatrijn

Ten slotte zijn jongste ‘oosterse’ bijdrage aan de Nederlandse literatuur. In 1995 verscheen het bundeltje Syrische kwatrijnen [Banholt: In de Bonnefant] in een beperkte oplage van 75 gesigneerde exemplaren. Het zijn oorspronkelijke kwatrijnen in – wat De Vries noemt – ‘Syrische stijl’. Achter in het bundeltje wordt de volgende verantwoording gegeven:

“Het Syrische kwatrijn onderscheidt zich van het gangbare door het rijmschema a b b a , en werd volgens de literaire traditie het eerst gebruikt door de Syrische dichter Aboe ‘l-Ala al Ma’arri (913-1057). De zestien kwatrijnen in dit boekje ontstonden tussen 1993 en 1995.”

Ook op hoge leeftijd kon De Vries het niet laten om een mystificerend spelletje te spelen. De beroemde blinde dichter Aboe’l-Ala al-Ma’arri die in Syrië leefde, kende hij waarschijnlijk van Leopold’s vertalingen naar de bekende Engelse versies van Reynold Nicholson in de afdeling ‘Oostersch III’ van het nagelaten werk [Historische-kritische editie van H.T.M de Vliet en A.L. Sötemann, Amsterdam 1985, Gedichten II/5, Deel 1, nrs. 2-7 en II/6, Deel 2, Apparaat, blz. 7-11]. Misschien heeft hij ook Nicholson’s uitgave [Translations of Eastern Poetry and Prose, Cambridge 1922] zelf wel eens in handen gehad. Voorzover bekend heeft Ma’arri geen enkele rol gespeeld in de ontwikkeling van het Arabische kwatrijn, die overigens in de vroege elfde eeuw nog nauwelijks op gang was gekomen. Het kenmerkende ‘Syrische rijmschema’ abba is ondenkbaar in de Arabische en Perzische versleer, maar is typisch voor westerse bewerkingen die het niet zo nauw nemen met de oorspronkelijke vorm van oosterse kwatrijnen. Enkele voorbeelden:

Het is de kracht, het vuur, de ademtocht,
Het is de rede, de voorzienigheid,
De wet die dingen samenbindt en scheidt,
De levensschepper door zichzelf gezocht.

Mijn waarheid bloesemt inniger dan ooit
Sinds ik niet langer roep om zon of maan,
Sinds ik mijn weg vind langs de harde baan
Met schoonheid van een haren pij getooid.

Tot besluit

De Arabisch-Perzische elementen in het werk van Theun de Vries roepen allereerst de vraag op wat de aanleidingen kunnen zijn geweest. In tegenstelling tot zijn Chinese belangstelling, die werd gevoed door reizen naar China en zijn politieke sympathie met het communistische regime in dat land, ontbreekt in zijn levensloop ieder directe relatie met het Midden-Oosten. Voor zover ik weet, is hij is er nooit geweest en had hij ook geen politieke of literaire redenen om zich met de cultuur van de Arabische landen of Iran bezig te houden. Bij zijn vele relaties met schrijvers zijn evenmin aanknopingspunten te vinden en het is onbekend of hij ooit in contact is geweest met ‘echte’ oriëntalisten (dat zou overigens dat nog eens moeten worden uitgezocht!). Vermoedelijk heeft de grote bewondering voor Leopold’s ‘oosterse’ gedichten, die in zijn jonge jaren algemeen was, een eerste aanzet gegeven, maar het blijft opvallend dat hij zijn hele lange leven door steeds op deze motieven is teruggekomen.

Tijdens zijn opleiding tot bibliothecaris kwam hij met een grote verscheidenheid aan literatuur in aanraking. Onder die boeken zal ongetwijfeld de Duizend-en-een Nacht zijn geweest, waarvan de sporen nog lang zichtbaar zijn gebleven. Toch moet hij zijn kennis van de Arabische poëzie ook uit andere bronnen hebben gehaald. Omar Khayyam kende hij natuurlijk, maar hij noemt hem bijna nooit.

Zijn bijzondere talent voor het verzamelen en de verwerking van documentatie blijkt uit zijn grote romans; anderzijds is het weer merkwaardig dat hij daarvoor nooit een onderwerp uit het Midden-Oosten heeft gekozen. Het zou interessant zijn geweest als wij van zijn hand een Nederlandse vie romancée van Omar zouden hebben.

Ten slotte is er zijn neiging tot mystificatie, die in dit materiaal zo duidelijk naar voren komt en wellicht iets te maken heeft met het verbergen van bronnen dat de studie van het werk van Leopold en Boutens zoveel te doen heeft gegeven. Bij Theun de Vries ging het zover dat hij ook zijn eigen verleden als literator een beetje is gaan mystificeren, zoals blijkt als men zijn nuchtere herinneringen uit de jaren zestig aan de wandeling met P.C. Boutens door het Haagse Noordeinde vergelijkt met de bewonderde toon in de recensie van diens vertalingen uit 1930.

(1) Boutens nr. 49 = Hoçeine Azad nr. 208. van de Azerbeidjaanse dichter Sâyer van Ordubâd.